กับแขวน



คำอธิบาย

กับแขวนเป็นเครื่องมือดักนก มักใช้ดักนกที่มีขนาดเล็ก เช่น นกจุก นกก๊อด เป็นเครื่องมือที่มีลักษณะเด่นน่าสนใจ เนื่องจากมีรูปลักษณ์ที่โดดเด่นสะดุดตา และใช้กลไกไม้ขัดลำกันไว้เพื่อทุบนก ซึ่งแตกต่างจากเครื่องมือดักนกอื่นๆ ทำจากวัสดุพวกไม้ไผ่ เชือก กะลามะพร้าว เวลาประกอบก็ไม่ยุ่งยากเท่าเครื่องมือบางชนิดที่ต้องใช้ข้อมือ ใช้แรงกดมาก

การทำกับแขวนเริ่มจากการขึ้นโครงไม้เป็นรูปตัว A ไม้สองท่อนด้านบนใช้ไม้รวกลำเล็ก หรือไม้ไผ่ขนาดเส้นผ่าศูนย์กลางประมาณ 2 เซนติเมตร ยาวประมาณ 35 เซนติเมตร คว้านเนื้อไม้บริเวณส่วนกลางของไม้ทั้งสองท่อนออก โดยคว้านไปจนสุดปลายไม้ เปรียบให้เห็นภาพง่ายๆ ไม้นี้คล้ายไม้ตะขาบที่พวกตัวจำอวดใช้ตีหัวกัน  ส่วนโคนคล้ายด้ามจับ เหนือจากโคนขึ้นไปประมาณหนึ่งคืบ ไม้ไผ่ถูกคว้านเนื้อออกจนสุดปลาย เมื่อจับด้ามแล้วเขย่า ไม้ส่วนปลายจะตีกระทบกัน ไม้นี้ใช้ถือเดินเคาะไปตามคันนาเพื่อไล่นกก็ได้ เมื่อได้ไม้สองท่อนแล้วจึงนำมาวางเตรียมประกอบ ส่วนโคนแยกห่างจากกันประมาณ 45-50 เซนติเมตร นำไม้แบนๆ อีกชิ้นขนาดกว้าง 1.5 เซนติเมตร ยาว 45 เซนติเมตร มาสอดส่วนต้นของโคนไม้ไผ่ทั้งสองเป็นคานไม้ด้านล่าง ที่ปลายของไม้สองท่อนนำมาตอกยึดเชื่อมโยงกันไว้ ทั้งหมดนี้คือไม้ 3 ชิ้นที่เป็นโครงหลักรูปตัว A  หรืออาจจะเรียกว่าเป็นทรงกระโจมก็ได้

เตรียมไม้อีกชิ้นทำหน้าที่สับตัวนก เรียกว่าไม้สับ สอดไม้สับไว้ในโครงหลัก ปลายไม้สับทั้งสองด้านบากไม้เล็กน้อย นำเชือกมาผูกไว้ แล้วนำเชือกไปมัดกะลาไว้ กะลาเป็นภาชนะใส่ก้อนหิน ทำให้ไม้สับสับตีนกแรงหรือเบาตามน้ำหนักก้อนหินที่ใส่ถ่วงไว้ ไม้ที่ทำงานร่วมกับไม้สับคือปิ่นกับไม้ซีก ปิ่นยาวประมาณ 7-8 เซนติเมตร โคนปิ่นมัดเชือกซึ่งมัดไว้กับยอดกระโจม ไม้ซีกเป็นไม้ซี่เล็กมัดเชือกไว้กับโครงหลัก เมื่อยังไม่ใช้งานไม้สับกับไม้ซีกจะวางอยู่บนคานไม้ด้านล่าง ทั้งหมดนี้คือเครื่องมือที่ประกอบพร้อมแล้ว

เมื่อจะใช้งานจะนำเครื่องมือไปแขวนตามกิ่งไม้ เช่น ต้นแคนา ต้นกุ่ม ต้นจิก ต้นไทร หาลูกตำลึงสุกหรือดอกบุกมามัดไว้กับคานล่าง ดึงไม้สับขึ้นแล้ววางกับเชือกตรงโคนปิ่น ถือปลายปิ่นไว้แล้วดึงไม้ซีกขึ้นมาแตะปลายปิ่น นำก้อนหินมาใส่ในกะลา เมื่อนกเห็นอาหารหรือกับที่มัดไว้ก็จะบินมาเกาะคานล่าง ตัวนกหรือหัวนกจะทำให้ปื่นหรือไม้ซีกขยับหลุดจากกัน ทำให้ไม้สับหลุดลงมาจากโคนปิ่น สับลงบนตัวนกทันที ไม้สับจะร่วงลงมาสับนกแรงเบาตามน้ำหนักก้อนหินในกะลา เครื่องมือบางอันใช้ท่อนไม้แทนกะลาก็มี เพื่อไม่ต้องไปหาก้อนหินใส่ในกะลาอีก แต่อย่างไรก็ยังนิยมใช้กะลามากกว่าเพราะสามารถยืดหยุ่นความหนักเบาของไม้สับได้ เพื่อดักเป็นดักตายหรือดักตัวใหญ่ตัวเล็ก

ความรุนแรงที่ใช้กับเครื่องมือดักนกอย่างกับแขวน แสดงให้เห็นว่าเป็นการดักเพื่อกินเป็นหลัก ดักตรงนั้นทำกินตรงนั้น กับแขวนมักทำแขวนตามต้นไม้ปลายนา ชาวนาหรือเด็กเลี้ยงควายที่ต้องการอาหารเสริมนอกเหนือจากอาหารหลัก เมื่อได้ยินเสียงเครื่องมือลั่นทำงานหรือเห็นนกกระพือปีกตกใจแถวเครื่องมือก็เป็นอันว่าได้กับข้าวแล้ว ถ้าไม่พอกินก็ดักอีกครั้งสองครั้ง