มะคอนเป็นห่อผ้ารูปสี่เหลี่ยมคล้ายหมอน มีสายหิ้วแล้วแกว่งเพื่อโยนให้ไปไกลๆ ยังฝั่งตรงข้ามเวลาเล่น ภายในบรรจุด้วยเมล็ดมะขาม เม็ดนุ่นหรือเมล็ดพืชอื่นๆ ขนาด 3x3 นิ้ว
การทำมะคอนเริ่มจากนำเศษผ้าขนาด 4x4 นิ้ว 2 ชิ้น เย็บให้ติดกัน เอาตะเข็บเข้าข้างใน แล้วนำเมล็ดมะขาม เม็ดนุ่นหรือเมล็ดพืชอื่นๆ บรรจุลงไปภายในแล้วเย็บให้มิดชิด นำเชือกหรือเศษผ้ายาวสัก 1 เมตร มาเย็บติดลงไปที่กึ่งกลางห่อด้านบนเพื่อไว้สำหรับหิ้วแล้วแกว่งให้หมุนก่อนที่จะโยนไปยังฝ่ายตรงข้ามให้รับมะคอนที่ 4 มุมของมะคอน ตกแต่งให้สวยงามโดยใช้เศษผ้าเป็นเส้นเล็กๆ ยาวประมาณ 1 คืบมาเย็บติดมุมละ 3-4 เส้น เพื่อให้มะคอนดูสะบัดพริ้วเวลาโยนขึ้นในอากาศ
การเล่นมะคอนมีชื่อเรียกเป็นภาษาไทดำว่า “อิ้นกอน” อิ้นแปลว่าเล่น กอนคือมะคอนหรือลูกช่วง การเล่นมะคอนเป็นการละเล่นระหว่างชายกับหญิง หญิงชายจะอยู่คนละข้าง ผลัดกันเหวี่ยงผลัดกันรับ
อิ้นกอนกลายมาเป็นประเพณีการละเล่นที่มีทั้งการร้องรำคล้ายขับเสภา หนุ่มๆ มักเดินทางไปเที่ยวเล่นคอนในหมู่บ้านอื่น โดยนิยมเล่นกันตั้งแต่เดือน 5 ขึ้น 1 ค่ำเป็นต้นไป และจะเลิกเล่นก็ต่อเมื่อหมอผีประจำหมู่บ้านกำหนดให้ชาวบ้านเลี้ยงศาลเจ้าประจำหมู่บ้าน
อิ้นกอนจะเล่นกันบริเวณขวงหรือลานบ้านของสาวหัวหน้าหนุ่มสาวในบ้านนั้น ในหนึ่งหมู่บ้านอาจมีได้หลายขวง ขวงหนึ่งควรมีหญิงสาวไม่เกิน 20 คน ฝูงคอนคือชายหนุ่มที่มีอายุตั้งแต่ 15 ปีขึ้นไปจนไม่จำกัดอายุ ทั้งหนุ่มโสดและไม่โสด การเล่นคอนมี 2 ประเภทคือ เล่นคอนธรรมดาและเล่นคอนค้าง
การเล่นคอนธรรมดาเริ่มเมื่อย่างเข้าเวลากลางคืน ฝ่ายหญิงของหมู่บ้านก็พากันมานั่งขวงกันตามปกติ ฝ่ายชายจะเป่าแคนปรบมือรับกันเป็นจังหวะ เมื่อฝ่ายหญิงเห็นก็จะมาต้อนรับและเซิ้งแคนหรือร้องเพลงแก้ เพลงจะมีเนื้อหาใจความหยอกล้อเกี้ยวกัน เมื่อถึงเวลาอันสมควรคือประมาณ 2 ทุ่มก็จะหยุดเล่น ฝ่ายชายก็จะถามล่ามฝ่ายหญิงว่า “มีความรังเกียจไหมที่จะเล่นคอนกันต่อไป” ถ้าล่ามฝ่ายหญิงพอใจก็จะตอบตกลงแล้วจึงถามฝ่ายชายว่ามาจากที่ไหน บ้านใด เป็นต้น ถ้าไม่ตกลง ฝ่ายชายก็จะไปเที่ยวขวงอื่นต่อไป แต่ตามปกติถือเป็นมารยาทก็จะไม่ค่อยปฏิเสธ แล้วจะพาฝ่ายชายทั้งหมดไปเลี้ยงอาหารเย็น เมื่อฝ่ายชายรับประทานอาหารเย็นเสร็จแล้ว หมอขับฝ่ายชายจะต้องขับเพลงซึ่งมีความว่า “ขอบใจที่เลี้ยงอาหาร” และกล่าวคำอวยพรต่อเจ้าของบ้าน หลังจากนั้นฝ่ายชายจะมาลงขวง ฝ่ายหญิงก็จะตามมาทอดมะคอน ในขณะที่ทอดมะคอน หมอขับจะขับแก้เนื้อเพลงเป็นการเกี้ยวพาราสีและบอกสถานที่มาของฝ่ายชาย เมื่อทอดมะคอนไปพอสมควรก็จะหยุดในเวลาประมาณเที่ยงคืน จึงเริ่มเตรียมตัวโอ้สาว สาวทุกคนจะนั่งเรียงหน้ากระดาน มีผ้าคลุมศีรษะเพื่อเป็นการพรางไม่ให้รู้ว่าหญิงคือใคร ฝ่ายชายที่ได้ตกลงกันไว้ก่อนแล้วจะขอโอ้สาวคนใด ล่ามฝ่ายชายจะถามฝ่ายหญิงว่าจะขอโอ้สาวคนนี้ จะตกลงกรุณารับโอ้หรือไม่ ถ้าตกลง ฝ่ายหญิงก็จะจัดคู่ต่อไป ถ้าไม่ตกลงก็เสนอหนุ่มคนอื่นให้ยืนดูตัวต่อไป จัดเช่นนี้ไปจนหมดคู่เสร็จ ฝ่ายหญิงก็จะพาไปคุยกันอาจจะถึงสว่างหรือไม่ก็ได้ หนุ่มคนใดไม่มีสาวโอ้ก็ต้องนอนรอเพื่อคนอื่นจนสว่างแล้วจึงพากันเดินทางกลับ
ส่วนการเล่นคอนค้างคือการเล่นคอนที่ไม่กลับบ้านในวันรุ่งขึ้น ยังค้างเล่นคอนในขวงอื่นต่อไปอีกในวันรุ่งขึ้น โดยในช่วงเช้า หนุ่มๆ ก็จะพากันไปขวงอื่นๆ เริ่มต้นด้วยการปรบมือ เป่าแคนจนสาวๆ ในขวงนั้นมาต้อนรับเซิ้งแคนและถามไถ่กันบ้างเล็กน้อยพอทราบเรื่อง ฝ่ายหญิงจะพาฝ่ายชายขึ้นไปรับประทานอาหารเช้า แล้วนอนพักผ่อน ฝ่ายหญิงอาจจะไหว้วานให้ฝ่ายชายช่วยทำงานเช่นผ่าฟืน ตักน้ำ จนกระทั่งถึงช่วงบ่ายก็จะเลี้ยงอาหารกลางวันอีก เมื่อแดดร่มลมตกก็จะพากันลงมาทอดมะคอนกันต่อ เริ่มด้วยการเล่นคอนธรรมดา เมื่อทอดมะคอนกันพอสมควรแล้วก็เซิ้งแคนต่อไปจนกว่าจะหยุดพักไปอาบน้ำกินข้าว ถึงเวลาประมาณ 21 นาฬิกา จึงเริ่มมาที่ขวงอีกแล้วจึงเล่นคอนธรรมดาต่อไปจนรุ่งเช้า วนเวียนเช่นนี้ไป ปัจจุบันการเล่นคอนตามประเพณีจะจัดขึ้นเพื่อเป็นการแสดงเท่านั้น
มะคอนยังถูกนำมาใช้ในพิธีศพของชาวไทดำด้วย โดยจะทำมะคอนใส่ไว้ในโลงศพของผู้ตาย โดยเป็นความเชื่อที่ว่าให้ผู้ตายนำมะคอนไปเล่นที่โลกหน้าด้วย เช่นเดียวกับข้าวของเครื่องใช้อื่นๆ ที่ใส่ในโลงศพ