ไซ

ไซ เป็นเครื่องดักสัตว์น้ำ  ใช้ดักตามช่องทางระบายน้ำขนาดเล็ก  ส่วนมากใช้ดักระหว่างแปลงนา  โดยขุดทางระบายน้ำที่คันนาในช่วงต้นฤดูการทำนาที่น้ำเริ่มไหลหลาก  ปลาพล่านน้ำใหม่ออกวางไข่หากินทั่วพื้นผืนน้ำในทุ่งนา  ไซพบเห็นได้ทั่วไป  มีปลายแหลม  ลำตัวรูปทรงกระบอก  ก้นสอบแล้วดัดเป็นท่อกลมที่ส่วนท้าย  รูปทรงคล้ายจรวด  ทำด้วยตอกไม้ไผ่  เหลาเป็นเส้นกลมมีความยาวประมาณ 120 เซนติเมตร เส้นผ่าศูนย์กลาง 20 เซนติเมตร  บริเวณส่วนกลางแบ่งเป็นช่วงโดยใช้กิ่งไม้จากต้นข่อยหรือเหลาไม้ดัดเป็นวงกลม  ซึ่งเตรียมไว้ล่วงหน้า  เรียก กง  หรือ ปลอก  ใช้สำหรับผูกรัดส่วนกลางตัวไซให้คงรูปแข็งแรง  ช่างจักสานแต่เดิม  ทำปลอกด้วยการสานโดยใช้ตอกผิวไม้ที่ค่อนข้างแบน  โดยการจัดตอกตั้ง (ตัวไซ)  มาจัดเส้นให้ห่างกันพอสมควรแล้วใช้เส้นตอกสานมาสานขัด  พร้อมกันชุดละห้าเส้นสานขัดเส้นตอกตั้งสลับข่มยกขึ้นบนล่างสลับเรื่อยไป  โดยทำเป็นช่วงๆ  ช่วยยึดให้ไซคงรูปแข็งแรง  เรียก  ลายปลอกห้า  ใช้กับไซเรียก ไซปลอกห้า  ปัจจุบันปรากฏพบน้อยมาก  ทำให้สูญเสียทักษะฝีมือช่างท้องถิ่นชั้นครูไป

 

ระหว่างปลอกจะใช้เชือกรัดซี่ไซโดยรอบเป็นระยะๆ  เพื่อเพิ่มความแข็งแรงและบังคับซี่ตอกให้มีความห่างเท่าๆ กัน  จนถึงปลอกส่วนปลายจะรวมเส้นตอกให้สอบลงใช้เส้นเชือกรัดให้แน่นและท้ายสุดจะทำเป็นท่อวงกลมรัดมัดด้วยตอกแบนให้แน่น  มีเส้นผ่าศูนย์กลางประมาณ  10 เซนติเมตร  เป็นก้นไซใช้สำหรับเทกุ้ง  หอย  ปู  ปลา ที่ได้ออก

 

เหนือส่วนปลอกสุดท้ายตัดข้างไซออก  สวมงาที่ทำไว้ก่อนล่วงหน้า  สวมให้ทางปลายซี่หันไปทางด้านหน้าไซ  และเหนือปลอกต่อไป  ตัดข้างไซให้เยื้องกันเล็กน้อย  สวมงาให้ปลายชี้ไปทางก้น  การตั้งงาจึงมีลักษณะสวนทางกัน  ลักษณะเช่นนี้  เหมาะสำหรับปลาพล่านน้ำใหม่ที่หากิน  ขึ้นๆ ลงๆ  ตามกระแสน้ำ  ขึ้นก็เข้าไซลงก็เข้าไซ  นอกจากวางไซช่วงน้ำใหม่  ในขณะเดียวกันช่วงใกล้เก็บเกี่ยว  ชาวนาต้องไขน้ำในท้องนาให้แห้ง  ลมหนาวเริ่มพัดเอื่อยๆ  ปลาจะกลับเข้าสู่หนองน้ำใหญ่  ก็จะใช้ไซดักลัดทางปลา  และยังดักปลาย้อนกลับขึ้นไปได้อีก

 

วิธีการดัก  นิยมใช้ไซวางดักปลาช่วงฝนใหม่  หลังปักดำชาวนาจะไขน้ำเข้าออกนาโดยการขุดคันนาเพื่อระบายน้ำ  ก็จะวางไซดักโดยวางไซด้านที่มีงาลงนาบพื้นหันก้นรับกระแสน้ำ  ตำแหน่งงาจะได้อยู่ด้านซ้ายและขวาเยื้องพื้นดิน  ปรับพื้นดินบังคับให้ปลาเข้างาไซทั้งสองด้าน  ใช้กอหญ้า  ดิน  เศษไม้  ปิดทับด้านบนและใช้เศษหญ้า  ม้วนอุดก้นไซ  แล้วตรวจยามดูตามสมควร  หากได้สัตว์น้ำก็จะรื้อแล้วยกไซขึ้นดึงเศษหญ้าที่กันออกเทใส่ข้องต่อไป