คำอธิบาย
ปลาดุกเป็นปลาที่อาศัยอยู่ในแหล่งน้ำทั่วไป แพร่ขยายพันธุ์เองตามธรรมชาติ ตัวเล็กมีเนื้อแน่น นิยมนำมาประกอบอาหารมากกว่าปลาดุกที่เพาะขยายพันธุ์ขายเป็นปลาเศรษฐกิจ ปลาดุกบ้านหรือปลาดุกนามีสีเทาออกขาวหรือออกสีเหลืองอ่อนๆ บางตัวเป็นสีชมพู เรียก ปลาดุกเผือก ไม่มีเกร็ด ผิวลื่น มีหนวดสองข้างปากใช้สัมผัสหาอาหาร กินอาหารเป็นสัตว์มีชีวิตและสามารถกินสัตว์ที่เน่าตายแล้วได้
ตุ้มปลาดุกเป็นเครื่องมือดักจับปลาดุก ทำจากไม้ไผ่จักเป็นเส้นตอกแบน สานคล้ายท่อสูง 1 เมตร โดยเริ่มสานจากส่วนก้นเป็นรูปวงกลมหรือรูปสี่เหลี่ยม เส้นผ่าศูนย์กลางประมาณ 27 เซนติเมตร แล้วสานตอกชิดให้ป่องออกเล็กน้อยขึ้นด้านบน เมื่อได้ความสูงประมาณหนึ่งคืบ เส้นผ่าศูนย์กลางประมาณ 30 เซนติเมตร จึงใช้ตอกกลมสานไขว้กันเป็นปลอก จากนั้น จึงสานให้สอบแคบลง ทำปลอกรัดเป็นช่วง ๆ เสริมโครงสร้างให้แข็งแรง ขณะที่สานสูงขึ้นก็จะค่อย ๆ เสริมโครงสร้างให้แข็งแรง เมื่อสานสูงถึงประมาณ 70 เซนติเมตร จึงค่อย ๆ ผายปากออก มีเส้นผ่าศูนย์กลาง 25 เซนติเมตร เหลาไม้ไผ่เป็นแผ่นยาวทำขอบรองก้น และทำปลอกรัดที่ปากให้แข็งแรง ตัดช่องประตูรูปสี่เหลี่ยม ริมด้านล่างติดพื้นกว้าง ยาว 5 x 12 เซนติเมตร เหลาไม้ไผ่เป็นชิ้น ขัดไว้ทำกรอบประตูด้านหน้า ผูกเชือกทำงาไหว้ต่อกับไม้ขัด ใช้ไม้ขัด ขัดติดด้านในกรอบประตูเป็นงาทางเข้า จากนั้นจึงทำงาครอบ งาครอบทำจากไม้ไผ่เหลาเป็นเส้นแบนหนากว้างประมาณ 1 เซนติเมตร ยาว 40 เซนติเมตร ดัดโค้งเป็นรูปเกือกม้านำมาเรียงต่อกันประมาณ 9 เส้น ใช้เถาว์เครือไม้ผูกรัดให้ติดกัน จากนั้นจึงใช้ไม้ไผ่ขนาดเดียวกันยาว 16 เซนติเมตร มัดเรียงต่อจากที่ทำไว้แล้วข้างหนึ่งวกโค้งกลับมาอีกข้างหนึ่ง ผูกปลายเถาว์ด้วยเครือไม้ยึดต่อกันให้แน่น จะเห็นว่าส่วนบนเกิดเป็นช่องว่าง เหลาไม้ผูกเชือกต่อกันทำงาไหว้ สวมปิดบนช่องว่าง ปลายงาชี้ขึ้นด้านบน ได้เป็นงาครอบ นำงาครอบใส่ลงในปากตุ้มครอบงาไว้ ให้งาครอบที่เป็นไม้รูปเกือกม้าครอบ ปากงาไหว้ด้านในมัดลวดให้แน่น เลือกจานสังกะสีเก่าขนาดปิดพอดีปากตุ้มได้ เจาะริมขอบจานใช้เชือกผูกต่อกับปากตุ้ม ผูกเชือกเป็นหูสอข้างปากตุ่มเหลาไม้ไผ่ขัดจานสังกะสีติดแน่นที่ปากตุ้ม
ตุ้มปลาดุกใช้ดักจับปลาดุกที่อาศัยอยู่ในแหล่งน้ำทั่วไป วางดักได้ทุกฤดู ใช้เหยื่อตัวปลวกที่อาศัยอยู่ในรังแข็ง ๆ สีน้ำตาลเข้มขุดออกได้เป็นก้อน เป็นชิ้นเล็ก ๆ แล้วนำมาเผาไฟ (ชาวบ้านกล่าวว่ามีกลิ่นหอม) กอบตักรวมทั้งตัวปลวกที่กระจัดกระจาย นำมาใส่ไว้ในตุ้ม แล้ววางตุ้มลงในน้ำให้ก้นตุ้มติดพื้นดิน ลึกประมาณให้ปากตุ้มโผล่พ้นน้ำประมาณหนึ่งในสามส่วนใช้ไม้ปักยึดผูกเชือกตั้งอยู่ในน้ำได้ เมื่อปลาดุกออกหากินได้กลิ่นเหยื่อก็จะหาทางเข้าที่ปากประตู ผ่านงาไหว้เข้ามาอยู่ในงาครอบ แล้วขึ้นจากงาครอบเข้ามาภายในตัวตุ้มหากินปลวก ชาวบ้านผู้ดักจะเข้ามากู้เก็บเวลาเช้า โดยยกขึ้นจากน้ำ ดึงไม้ขัดเปิดฝาสังกะสีออกเทปลาดุกลงข้อง แล้วเติมเหยื่อลงเพิ่มใหม่ ใช้วางดักแบบเดิม ชาวบ้านที่ชำนาญการใช้ตุ้มกล่าวว่า มีปลาดุกชุมวางดักต่อข้ามคืน 2 – 3 คืน ปลาดุกเข้าจนหมดสระบางคนกล่าวว่า สมัยก่อนมีปลามาก เมื่อปลาเข้าตุ้มต้องช่วยกันเอนตัวตุ้มนอน ประคองมาที่ฝั่งแล้วค่อย ๆ กลิ้งขึ้นฝั่ง ไม่มีโอกาสเห็นในสมัยก่อน สมัยนี้แขวนตุ้มปลาดุกไว้ใต้ชายคาเล้าข้าว ผูกติดฝาบ้านเท่านั้น
